ጃንዳ ወያነ፡ ብፈደራል መንግስቲ ኢትዮጵያ ንኣሳልጦ ሰብኣዊ ረድኤት ተባሂሉ እተኣወጀ “ቀዋሚ ምቁራጽ ተኹስ” (permanent truce) ባዕሉ ኣፍሪሱ ከብቅዕ፡ ንመንግስቲ ኢትዮጵያ ብስልበጣ ወንጂሉ፡ ንሳልሳይ ግዜ ሓድሽ ናይ ኩናት ዕንደራ ብ24 ነሐሰ ከምዝወልዐ ዝዝከር’ዩ። ባህርይ ናይቲ ጃንዳን ኣሳሰይቱን ንዝፈልጥ፡ እዚ ሓድሽን ዘገርምን ኣይኮነን።

ጃንዳ ወያነን ኣሳሰይቱን፡ ሓሶት፡ ጥልመትን ምትላልን ፖለቲካዊ ባህሎም’ዩ። ዓሚ ሰነ፡ መንግስቲ ኢትዮጵያ፡ በይናዊ ተዂሲ ናይ ምቊራጽ ስጉምቲ ኣብ ዝወሰደሉ፡ ወያነ ከም ድኻም ወሲዱ፡ ገዚፍ ሓይሊ ኣኽቲቱ ክሳብ ሰሜን ሽዋ ምብጽሑ ዝዝከር’ዩ። ኣሸቀልቱ ድማ፡ “ጂኖሳይድ” ብዝብል ጠቐነ፡ ኣእዛን ከደንቊሩ ከምዘይጸንሑ፡ ብዘይ ሕንከት ግልብጥ ኢሎም፡ ንዓቕሚ ወያነ ምሒር እናጋነኑ ናይ ደስ-ደስ ክጭፍሩ፣ ኢትዮጵያ ከቢድ ሓደጋ ከም ዘንጸላለዋ ኣምሲሎም ድማ፡ ዲፕሎማሰኛታት ካብ ኣዲስ-ኣበባ ክወጹ መናፍሕ ፕሮፓጋንዳ ከድምቑ ተራእዮም።

ንድሕሪት እናተመልስካ ዝኽሪ ምስ ዝብርበር፡ ብዛዕባ ሓሶት፡ ጥልመትን ምትላልን ወያነን ኣሳሰይቱን ብዙሕ ምባል ይከኣል’ዩ። ቀቅድሚ ናይ ሕዳር 2020 ቀዳማይ ዕንደራ ወያነ፡ እቲ ጃንዳ ነጋሪት ኲናት ኣብ ዝድስቐሉ ዝነበረ፡ ንህዝቢ ኢትዮጵያ ዝወከሉ፡ መራሕቲ ሃይማኖት፡ ዓበይቲ ዓዲ፡ ህቡባት ሰባት፡ እንተላይ ኣደታት ናብ መቐለ ብምኻድ፡ ንሰላም ምምሕጻኖም ኣይርሳዕን። መራሕቲ ጃንዳ ወያነ ግን፡ ብብድዐ መሊሶሞም። ኣዳኸርቲ ናይቲ ጃንዳ ድማ፥ ብፍላይ ኣብ ማሕበራዊ ሜድያ፡ “ኲናት ንህዝቢ ትግራይ ባህላዊ ጸወታ’ዩ” እናበሉ ብዘድንጹ ፈኸራን ጃህራን፡ ንህዝቢ ትግራይ ኣታሊሎም ግዳይ ንምግባር ምሒር ግዒሮም።

ኣብ ወርሒ ጥሪ 2019፡ ፕረዚደንት ኢሳይያስ ኣፈወርቂ፡ ብኣጋጣሚ ጽንብል ምኽፋት ዶብ ኤርትራን ኢትዮጵያን፡ ኣብ ኦምሓጀር ምስ መራሒ ናይታ ጃንዳ ንሓጺር ህሞት ኣብ ዝተራኸበሉ፡ “ስለምንታይ ንኲናት ትዳለዉ ኣለኹም? ንህዝቢ ትግራይ ብናይ ጀሆ ስምዒት ምርስሳንከ ንምንታይ ኣድለየ?” ኢሉዎ ምንባሩ ዝዝከር’ዩ። ወያነ ግን ነቲ ምዕዶ እዝኒ ኣይሃቦን። ኣብ ትሕቲ ሰላማዊ ሃዋህው፡ ፖለቲካዊ ባይታ ከምዘይብሉ ገምጊሙ፡ ጽዑቕ ምድላዋት ድሕሪ ምግባር ድማ፡ ዝተፈብረኸ ናይ ሓሶት ዜና ብምግዋሕ፡ ንፈደራላዊ ሰራዊት ኢትዮጵያ ሓደጋ ወዲቕዎ።

ኣብ ኣእምሮ ጃንዳ ወያነን ኣሸቀልቱን፡ ኣብ ትሕቲ ዕብለላኦም እንተዘይኮይኑ፡ ብሰላምን ሓድሕዳዊ ምክብባርን ብሓባር ምንብባር ቦታ የብሉን። ኣብ 2018፡ መንግስቲ ኢትዮጵያ፡ ስምምዕ ኣልጀርስ ብዘይቅድመ-ኩነት ክትግበር ብምውሳን፡ ምስ ኤርትራ ሰላምን ምሕዝነትን ንምፍጣር ኣብ ዝተበገሰሉ፡ ድምጺ ሰላም ዘባህረሮ ወያነ፡ ንህዝቢ ትግራይ፡ ጸረ-ሰላም ናይ ተቓውሞ ሰልፊ ኪገብሩ የገድዶም ምንባሩ ኣይርሳዕን።

ብመሰረቱ፡ ህዝብታት ኤርትራን ኢትዮጵያን ን20 ዓመታት ዝኣክል፡ ኣብ ከቢድ ኩነተ-ተጻብኦ ክጽመዱ ዘስገደደ፡ ናይ ወያነን ኣውሓስቲ ሰላም ተባሂሎም ኣብ ውዕል ኣልጀርስ ክታሞም ዘንበሩ ኣሳሰይቱን ጥልመት’ዩ። ይግባይ ዘይብሃሎ ናይ መወዳእታን ቀያዲን ብይን ክወሃብ ተሰማሚዖም ከብቅዑ፡ ብ13 ሚያዝያ 2002 ብይን ምስ ተዋህበ፡ ዝኣተውዎ ውዕል ጠሊሞም፡ ነቲ ጉዳይ ካብ ሕጋዊ ሓዲድ ንምንድልሃጹ ዘይፈንቀልዎ እምኒ ኣይነበረን። ወያነ ኣብ መስከረም 2003 ነቲ ብይን “ዘይሕጋዊ፣ ዘይሓላፍነታውን ዘይቅኑዕን” ኢሉ ብምግላጽ፡ ባይቶ ጸጥታ“ኣማራጺ ኣልያ” ከናዲ ኣብ ዝሓተተሉ፡ “ተጣበቕቲ ግዝኣተ ሕጊ ኢና” በሃልቲ ኣሸቀልቱ፡ ብመሰረት ስምምዕ ኣልጀርስን ዓንቀጽ 7 ቻርተር ሕቡራት ሃገራትን፡ ኣብ ልዕሊ ስርዓት ወያነ ዝግብእ ስጉምቲታት ኣብ ክንዲ ምውሳድ፡ ብዘይ ሕንከት ነዚ ቅሉዕ ግህሰት ሕጊ ከሳስዩ እዮም ተራእዮም። ሕሉፍ ሓሊፎም፡ ብይን ኮምሽን ዶብ ዳግም ተኸሊሱ፣ ዓቢ ክፋል ካብቲ ዘሰሓሕብ ግዝኣት ንወያነ ክምጦ፡ ብዙሕ ሃሊኾም።

ኤርትራ ኣብ 1993 ብህዝባዊ ረፈረንዱም ናጽነታን ልኡላውነታን ዕላዊ ኣብ ዘገበረትሉ ጽንብል፡ “ቁስልኹም ኣይትሕከኹ” ክብል ንይምሰል ጻውዒት ሰላማዊ ምንብባር ዘቕረበ ወያነ፡ ነዊሕ ከይጸንሐ ዘይናቱ መሬት ክጥርር፡ ኣብ ዶባት ንዝነበሩ ኤርትራውያን ከጋፍዕን ካብ መረበቶም ከሳጉግን’ዩ ጀሚሩ። ነቲ ጸገም ንምፍታሕ ብወገን መንግስቲ ኤርትራ ዝተገብረ ዘይተሓለለ ጻዕሪ ድማ፡ ኣኼባታት ብምጥላም ኮነ፡ ብዝተፈላለየ ናይ ምትላል ሜላ ብምብርዓን፡ ኣብ መወዳእታ፡ ስልጣነይ ኣደልዲለ ምስ በለ፡ ወከልቲ ኤርትራ፡ ነቲ ጉዳይ ብሰላም ንምፍታሕ፡ ብቆጸራኦም መሰረት ኣዲስ-ኣበባ ኣብ ዝነበርሉ እዋን፡ ኲናት ብወግዒ ኣዊጁን ወሊዑን።

ብዛዕባ ጥልመት ወያነን ኣሳሰይቱን መዘኻኸሪ ንምቕራብ ድኣ’ምበር፡ ፈትሊ ዝርዝራቱ ነዊሕ’ዩ። ኣብ ሰነ 1998፡ ቀዳማይ ወራር ወያነ፡ ሓይሊ ኣየር ኢትዮጵያ ኣስመራ ድሕሪ ምድብዳቡ፡ ሓይሊ ኣየር ኤርትራ ቅልጡፍ ናይ ግብረ መልሲ ስጒምቲ ምስ ወሰደ፡ ናይ ሽዑ ፕረዚደንት ኣመሪካ ቢል ክሊንተን፡ ስምምዕ ምቁራጽ መጥቃዕቲ ኣየር (ሞራተርዩም) ክግበር ምእማሙ ኣይርሳዕን። ሽዑ መንግስቲ ኤርትራ፡ ኣጠቓላሊ ስምምዕ ምቁራጽ ተዂሲ ክግበር’ኳ እንተጸውዐ፡ ወያነ ኣይተቐበሎን። ነዚ ዕድል’ዚ ተጠቒሙ ድማ፡ ምዕጣቕ ዘመናውያን ነፈርቲ ዘጠቓልል ዘድሊ ወተሃደራዊ ምድላዋት ድሕሪ ምግባር፡ “ነፈርቲ ውግእ ኤርትራ፡ ኣብ ዓዲ ግራት ደብዲበን” ዝብል ውጹእ ናይ ሓሶት ዜና ብምግዋሕ፡ ነቲ ስምምዕ ጥሒሱ ንካልኣይ ወራር ነቒሉ። ኣብቲ ግዜ’ቲ ኣሸቀልቲ ወያነ፡ ስምምዕ ከምእተጣሕሰ እናፈለጡ፡ ብጩቚ ኣይበሉን። ዕላማ ናይቲ ግዝያዊ ምቁራጽ መጥቃዕቲ ኣየር ብቐንዱ፡ ንምድላው ዝኸውን ግዜ ንምርካብ ስለዝነበረ።

ኣብቲ ርሱን ናይ ኲናት እዋን (1998-2000)፡ ታሪኽ ዝሰነዶ፡ ብወያነን ኣሸቀልቱን ዝተራእየ ኣምሰሉነት፡ ጥልመትን ምትላልን ብዙሕ’ዩ። ጃንዳ ወያነ፡ እማመ ሰላም ኣመሪካን ርዋንዳን “ተቐቢለዮ ኣለኹ” ምስ ዝብል መግለጺኡ፡ “ሰራዊት ኢትዮጵያ፡ ካብ ሎሚ መዓልቲ ጀሚሩ ኣብ ልዕሊ ኤርትራ ኣድላዪ ስጉምቲ ክወስድ ተኣዚዙ ኣሎ” ዝበለሉ ህሞት፡ ኣብ ግዜኡ ንብዙሓት ዘደንጸወ’ዩ ነይሩ። ኣብ’ቲ ዝቐጸለ መስርሕ ሽምግልና ዝነበረ ምትላላት’ውን ተቘጺሩ ዝውዳእ ኣይኮነን። ንኣብነት፡ ኣብ ነሓሰ 1999 ኣገባብ ትግባረ ባይታ ንስምምዕ ው.ሓ.ኣ. ዘነጽር “ቴክኒካዊ ቅጥዒታት” (Technical Arrangments) ዝተሰምየ ሰነድ ናብ ክልቲኦም መንግስታት ቀሪቡ ነይሩ። ኣርቀቕቲ ናይ’ቲ ስምምዕ፡ ማለት ወከልቲ ኣመሪካ፡ ሕብረት ኤውሮጳን ው.ሓ.ኣ.ን፡ “ፍጹም ክቕየርን ክመሓየሽን ዘይክእል” ንዝበልዎ ሰነድ፡ ወያነ ፈለማ ከም ኣመሉ ንይምሰል ከምዝተቐበሎ’ኳ እንተገለጸ፡ ምድላዋቱ ምስ ዛዘመ ነጺግዎ። ኣርቐቕቲ ናይ’ቲ ሰነድን ኣሳለጥቲ ናይ’ቲ መስርሕን ድማ፡ ንወዮ “ንምምሕያሽ ክፉት ኣይኮነን” ዝበልዎ ሰነድ፡ ድሕሪ ኣስታት 10 ኣዋርሕ፡ ርእይቶ ወያነ ኣብ ግምት ዘእተወ ምቅይያር ክግበረሉ፡ ንፍሉይ ልኡኽ ውድብ ሓድነት ኣፍሪቃ ክሓባብሉ ተራእዮም። እዚ ክኸውን ስለዘይከኣለ ድማ፡ ነቲ ወያነ ኣንቂዱ ዘበገሶ 3ይ ወራር ባብ ኣርሕዮም።

ካልእ ብዙሕ ኣብነታት ምቕራብ ምተኻእለ። ጥልመት፡ ምትላልን ሓሶትን፡ ንጃንዳ ወያነ ውሃ ዘበለ ፖለቲካዊ ጥበብ’ዩ። ብሓሶት ዝኸድካዮ መገዲ ከኣ፡ መምለሲ ዘይብሉ መንገዲ ጥፍኣት’ዩ።